Wat betekent kritiek en wat betekent meditatie.
Wat is kritiek
In de meeste woordenboeken lezen we daarover het volgende; Kritiek is het beoordelen van daden, werken, uitspraken, theorieën enz. Andere beschrijvingen wijken daar niet veel vanaf. Het gaat dus in de kern om beoordelen. Om te beoordelen moet je wegen en vergelijken. Je moet inschatten en waarnemen. Je waarneming van iets nieuws ga je weer beoordelen op grond van wat je eerder hebt meegemaakt en op grond van eerdere weging en beoordeling hebt besloten om(voorlopig) als waar aan te nemen. We gaan dan ontleden, deduceren en categoriseren enz. Zo kom je verder vinden we en dat is heel verdedigbaar gezien alle wetenschappelijke en technische successen. We kunnen ook zeggen dat kritiek hetzelfde is als dieper nadenken, de waarheid zoeken, scherp zijn en vorsen naar wat de ware werkelijkheid is. Om goed te kunnen wegen, vergelijken en beoordelen hebben we een goed geheugen nodig. We hebben scherpe waarneming nodig. We hebben naar binnen kijken nodig, om onszelf en onze mening aan kritiek te onderwerpen. Kritiek vergt persoonlijke en geestelijke openheid, het vergt aandacht en een levendige stille geest.
Wat is meditatie
Dat woord komt van het Latijnse woord meditatio, dat is afgeleid van het werkwoord "meditari" dat nadenken, overdenken betekent. Er lijkt erg veel overeenkomst te zijn met kritiek in die zin dat het in beide gevallen gaat over dieper nadenken, dieper op iets ingaan. In deze beschrijving wordt nu echter het woord overdenken gebruikt dat een ander karakter heeft. Overdenken voelt verwant aan beschouwen. Beschouwen is een gewoner Nederlands woord voor contemplatie. Contemplatie, beschouwing werd en wordt gepraktiseerd in religieuze en spirituele kringen. Niet alleen om een (heilige) tekst rationeel kritisch, of de historische bronnen ervan te onderzoeken, of om tegenwerpingen te formuleren maar ook om dieper in contact te komen met de diepere betekenis van de tekst, of met de geestelijke wereld met of met god. Letterlijk echter betekent het woord contemplatie, "het scheiden van iets uit zijn omgeving". Met andere woorden ook hier weer gaat het om onderscheid maken, onderscheidingsvermogen ontwikkelen om het ware van het onware te zien en voor het ware te (kunnen) kiezen. Een ontledende functie van het verstand dus. Contemplatie is een Latijnse vertaling van het Griekse theoreia. Zonder ook maar iets van Grieks en Latijn af te weten waag ik het er op dat ons woordje theorie daar iets mee te maken heeft.
Mystiek en transcendentie
Mystiek betekent geheim of onverklaarbaar. Een mystieke ervaring gaat over de ware werkelijkheid die we met onze gewone waarneming en denken niet kunnen beleven. Het begrip transcendentie komt daarmee overeen, ook daarbij gaat het over de ervaring die de zintuiglijke waarneming en het verstand te boven gaat. In het Nederlands kennen we in mystieke en spirituele literatuur het woord schouwen, dat verschilt van het hiervoor beschreven beschouwen, contempleren en mediteren in de zin van diep vorsen en nadenken. In de mystieke ervaring schouwt men.
Kritische beschouwing van het bovenstaande
In bovenstaande alinea’s heb ik gebruik gemaakt van woordenboeken en van wikipedia. Wat ik nog wil toevoegen over kritiek is dat het mij toeschijnt dat kritiseren in onze huidige cultuur heel dominant is, en wel in een bepaalde vorm. Namelijk om een bepaalde zaak aan de rede en de logica te onderwerpen. Wiskunde, logica en wetenschappelijke bewijsbaarheid worden alom gebruikt om objectief en onbevooroordeeld te zijn in de waarheidsvinding. Vooral ook om je te kunnen verdedigen tegen wetenschappelijk geschoolde critici, zij bepalen de toon en zelfs tegenwoordig de inhoud van het stuk. We moeten allemaal mee. Objectief, concreet fysiek bewijs is de aanbeden god. Daarop kom ik later nog terug. Er is weliswaar een alternatieve tegenbeweging maar die is vaak anti-rationeel en gooit daarmee het kind met het badwater weg, ben ik bang.
Waar het me nu om gaat is te laten zien dat kritisch denken, meditatie en contemplatie niet zo veel van elkaar verschillen, in ieder geval niet in hun oorspronkelijke woordbetekenis. Ze zijn meer verwant en overlappend dan we in eerste instantie aannemen. Met andere woorden kritisch denken, meditatie en contemplatie kunnen heel diep en ver gaan, het denken kan zich ‘ten einde denken’ zogezegd maar de vraag is of we daarmee ons denken, ons menselijk denkvermogen overstijgen. Want wat zijn we geneigd te doen als we aan het einde van ons denken zijn? Blijven we dan open, alert en wakker met een heldere open geest? Of heffen we de handen ten hemel en beginnen een zelfbeklag of zingen een levenslied, of erger nog worden we cynisch of nihilistisch? De mysticus claimt die grens te zijn overgestoken. Die geeft zelfs aan dat denken niet helpt om de waarheid of de ware werkelijkheid te beleven. Sommigen mystici geven aan dat ook meditatie en contemplatie niet helpt. Dat wil zeggen; niet helpt om de werkelijkheid te beleven en de waarheid deelachtig te zijn. Daarover zijn de wijzen, net als de geleerden op hun terrein, het dus niet eens.
Daarom, laten we het eens wat verder weg zoeken, wat zegt ons de oude Chinees hierover? Hij zegt: “ieder mens begint zijn reis op de plaats waar hij is”. We zijn denkers, dat is waar we zijn en van waaruit we verder worstelen. Het lijkt mij heel verdedigbaar dat ‘De vier vragen methode’ van Byron katie een vorm van analyse is die op het denkniveau plaats vindt. Ook binnen het Boeddhisme is dit een deelaspect van meditatie. Men kent daar de Analytische meditatie. Ook Eckhart Tolle geeft een handreiking met oefeningen en concepten over bijvoorbeeld 'het pijnlichaam'.
Descartes
Om te laten zien hoe denken verwant is aan meditatie is het interessant om naar de Franse wiskundige en filosoof Descartes te kijken. Hij was op zoek naar de werkelijkheid en de waarheid over hemzelf en het bestaan. Besta ik wel echt? “Je pense, donce je suis”, “ Ik denk dus ik besta” was het antwoord op zijn onderzoek. Als hij kon denken dan moest hij wel bestaan. Van daaruit bouwde hij zijn filosofie verder op. De algemene opvatting over hem en deze uitspraak is dat hij daarmee bedoelde dat de mens vooral en eigenlijk alleen maar denken zou zijn, voornamelijk verstand. Tegenwoordig opgevolgd door, we zijn voornamelijk hersenen. Het is toch maar zeer de vraag of hij dat zo bedoelde. Belangrijker is inderdaad dat het zo is opgevat. Ten eerste, hij zegt wel ‘ik denk dus ik besta’, maar inhoudelijk zou ik zeggen dat hij aan het twijfelen was, aan zijn eigen bestaan zelfs. ‘Ik twijfel dus ik besta’, zou dus ook een goede weergave kunnen zijn. Ik heb dit niet van mezelf. Daniël van Egmond stelt in zijn boek ‘De dood serieus nemen’(1996 Servire) de vraag, ‘hoe weet Descartes dat hij twijfelt?’. Van Egmonds antwoord: “hij weet dit alleen maar zeker omdat hij zijn twijfel ervaart. Dus de eerste zekerheid die we allemaal hebben en die we nooit “tussen haakjes” (=betwijfelen A.R.)kunnen plaatsen omdat het hier niet om een theorie gaat, is: deze levende ervaring bestaat.” Hoe je hier ook over denkt, van Egmond geeft hiermee een alternatief voor de dominantie van het rationele denken, namelijk de levende ervaring. Het motto is geworden; ik ervaar dus ik besta. Ik twijfel er aan of het bij Descartes wel ging om een soort van gesloten, logisch en verdedigend 'ik weet het' denken dat iedere openheid weigert. Dat lijkt me eerder iets van latere uitleggers of van gesloten rationalisten die hem voor hun karretje spanden.
De meditaties van Descartes
De volledige titel van dat boek is, 'Meditaties over de eerste filosofie in welke het bestaan van God en de onsterflijke ziel worden bewezen'. Het zou afleidend zijn daarop hier verder in te gaan. Wat ik wil betogen is dat mediteren wel degelijk ook denken betekent en ook dat denken meer kan betekenen dan wiskundig logisch denken en je aan 'de god van het wetenschappelijk bewijs' onderwerpen. In genoemde werk gaat het over zijn, over bestaan, over werkelijkheid, over zuivere waarneming. In zijn verdere werk ook over de samenhang tussen god en wiskunde want dat was wat Descartes aanvankelijk trachtte aan te tonen. Het lukte hem niet helemaal denk ik en hij leefde daarom in een soort gespletenheid van geloof aan de ene kant en wetenschap aan de andere kant. Spinoza is dat beter gelukt, die stelde een universele ondeelbare substantie als de uiteindelijke werkelijk voor. Descartes stelde een tegenstelling van twee substanties voor, substantie en gedachte, radicaal van elkaar verschillend en onverenigbaar. Daarmee kon aan de ene kant de ziel niet bestaan maar geloofde hij daar aan de ander kant als gelovige katholiek wel in. Beiden, zowel Descartes als Spinoza worden gezien als grote denkers. Beider werk komt in aanmerking om meditatief genoemd te worden, in Descartes geval wordt dat letterlijk zo benoemd. Spinoza's werk komt er naar mijn smaak eigenlijk meer voor in aanmerking. Deze heren zaten niet in de tegenwoordig zo populaire kleermakerszit. Ze werkten. Hun meditatie was innerlijk geestelijk werk, meer dan een stilte-oefening in kleermakerszit.
Tweeërlei zuivere rede?
We zien dat Descartes en Spinoza en later Kant het denken onderzochten. De projector zelf, ‘het denken dat denkt te weten’ zoals Byron Katie dat noemt (in Kr. M. (4) werd door hen kritisch onderzocht. Kant onderzocht 'het denken dat denkt te weten' of 'de projector' met wat hij noemde 'de zuivere rede'. Interessant is dat het Indiase Budhimanas dat we eerder (in Kr. M. (4) onder Driedelig denkvermogen) noemden wordt vertaald met zuivere rede, in Ganesha. Er lijken grote verschillen te zijn tussen de oosterse zuivere rede en de westerse zuivere rede. Of die verschillen er werkelijk zijn, daar moeten we achter zien te komen. In ieder geval klopt het niet helemaal om hier een verschil tussen oost en west te maken, zo is er bijvoorbeeld ook in het westen een verschil tussen de mystieke, spirituele zuiver rede en de zuivere rede van de westerse verlichting. Het is populair om het westen materialistisch, rationeel en mechanisch te noemen. Het spirituele en mystieke wordt op het oosten geprojecteerd en als 'eigen' ontkent, terwijl er wel degelijk een mystieke en spirituele stroming in het westen bestaat.
Reacties